یارعلی تبریزیتَبْریزی، یار علی بن عبدالله، ادیب، شاعر و نویسندۀ ایرانی در نیمۀ دوم سدۀ ۹ و اوایل سدۀ ۱۰ق/۱۵ و ۱۶م بود. ۱ - پیشینهوی اهل تبریز بود و در همین شهر پرورش یافت و به کمال رسید. در جوانی دلباختۀ نوجوانی تبریزی شد و چون کارش به رسوایی کشید، رخت سفر بربست و راهی حجاز گردید؛ سپس به آسیای صغیر رفت و در عهد سلطان سلیم، پادشاه عثمانی در شهر بورسه سکنا گزید. [۱]
پورجوادی، نصرالله، مقدمه بر ریاض الافکار، ج۱، ص۱۱.
۲ - آثار یارعلیتبریزی در ۹۱۸ق/۱۵۱۲م کتابی نوشت به نام نثر اللئالی که ترجمۀ منظومی است از مائة کلمه، منسوب به حضرت علی (علیه‌السلام) و آن را به سلطان سلیم اهدا کرد. [۲]
آل داود، علی، «مناظرۀ خزان و بهار»، ج۱، ص۵۹، نشر دانش، تهران، ۱۳۸۲ش، س ۲۰، شم ۱.
در تذکرۀ مجالس النفائس، در ذیل نام شیخ فتح‌الله، نوۀ دختری جلال‌الدین دوانی، از یار علی تبریزی یاد شده، و آمده است که وی در ۹۲۰ق/۱۵۱۴م در شهر بورسه بوده، و شبی شیخ فتح‌الله را پس از درگذشت وی، در خواب دیده است. [۳]
نوایی، علیشیر، مجالس النفائس، ج۱، ص۳۸۹، ترجمۀ فخری هراتی و محمد بن مبارک قزوینی، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۳ش.
یارعلی تا پایان عمر سلطان سلیم ظاهراً همچنان در بورسه ماند و در ۹۲۶ق/۱۵۲۰م، در ماه‌های اول سلطنت سلیمان قانونی، به سفـارش مولانا عبدالقادر ــ یکی از فضلای بورسه و احتمالاً والی آن‌جا ــ کتابی ادبی به زبان فارسی با نام ریاض الافکار در توصیف خزان و بهار تصنیف کرد. در همین کتاب وی مصطفی پاشـا ــ وزیر ثانـی سلطـان سلیمـان ــ را مـدح گفت. [۴]
تبریزی، یارعلی، ریاض الافکار در توصیف خزان و بهار، ج۱، ص۴۸-۴۹، به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران، ۱۳۸۲ش.
تبریزی در شعر «ماتمی» تخلص می‌کرد. [۵]
تبریزی، یارعلی، ریاض الافکار در توصیف خزان و بهار، ج۱، ص۹۳، به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران، ۱۳۸۲ش.
[۶]
تبریزی، یارعلی، ریاض الافکار در توصیف خزان و بهار، ج۱، ص۹۹، به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران، ۱۳۸۲ش.
[۷]
تبریزی، یارعلی، ریاض الافکار در توصیف خزان و بهار، ج۱، ص۱۱۷، به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران، ۱۳۸۲ش.
[۸]
تبریزی، یارعلی، ریاض الافکار در توصیف خزان و بهار، ج۱، ص۱۲۰، به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران، ۱۳۸۲ش.
تبریزی احتمالاً دیوانی هم داشته که تاکنون پیدا نشده است. اما مهم‌ترین اثر یار علی تبریزی و تنها کتابی که تاکنون از وی به چاپ رسیده، ریاض الافکار در توصیف خزان و بهار است. این کتاب مناظره‌ای است به زبان حال میان بهار و پاییز، موضوعی که در ادبیات سومری در بین‌النهرین و ادبیات لاتینی در قرون وسطی سابقه داشته است. [۹]
پورجوادی، نصرالله، مقدمه بر ریاض الافکار، ج۱، ص۲۷-۲۶.
در زبان عربی نیز مناظره‌ای ــ میان بهار و پاییز ــ به نام سلوة الخریف بمناظرة الربیع و الخریف نوشته، و چاپ شده است (بیروت، ۱۳۰۲ و ۱۴۰۲ق). این اثر به جاحظ نیز نسبت داده شده است.۳ - سابقه روش نگارش یارعلیدر تشبیب قصیدۀ بهاریۀ منوچهری دامغانی که در جشن سدۀ ۴۳۰ق/ ۱۰۳۹م سروده شده است، شاعر پیکاری را وصف می‌کند که قرار است میان لشکر زمستان و لشکر بهار درگیرد [۱۰]
منوچهری دامغانی، احمد، دیوان، ج۱، ص۳۰-۳۳، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۶ش.
در مقامات حمیدی نیز گل‌های بهاری به مفاخره می‌پردازند. [۱۱]
حمیدی، عمر، مقامات، ج۱، ص۴۵-۵۱، به کوشش رضا انزابی‌نژاد، تهران، ۱۳۶۵ش.
بنابراین، موضوعی که یارعلی تبریزی انتخاب کرده است، کاملاً در ادبیات فارسی و عربی سابقه داشته، و او با این سوابق کم و بیش آشنایی داشته است؛ حتی به یکی از معاصران او، به نام محمود بن عثمان لامعی بروسوی نیز اثری به نام بهار و خزان نسبت داده‌اند که معلوم نیست پیش از ریاض الافکار تألیف شده است، یا پس از آن.۴ - خلاقیت در نگارشبههرحال، اگرچه موضوع پیکار بهار و خزان یا زمستان (دی) تازگی نداشته است، ولی در مطالب متنوع و محتوای کتاب یارعلی، نشانه‌هایی از ابتکار و خلاقیت دیده می‌شود. در ریاض الافکار نویسنده مسائل مختلفی در موضوعاتی چون فلسفه، تصوف، نجوم و موسیقی را مطرح کرده است. از مباحث جالب توجه این کتاب بحث نسبتاً مبسوطی است که نویسنده دربارۀ عشق و مراتب آن و فرق میان عشق حقیقی و مجازی پیش کشیده، و در ضمن بحث به آثار حکیمان و عارفانی چون نصیرالدین طوسی، فخرالدین عراقی، شیخ محمود شبستری و عبدالرحمان جامی استناد جسته، [۱۳]
تبریزی، یارعلی، ریاض الافکار در توصیف خزان و بهار، ج۱، ص۴۳، به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران، ۱۳۸۲ش.
[۱۴]
تبریزی، یارعلی، ریاض الافکار در توصیف خزان و بهار، ج۱، ص۵۹، به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران، ۱۳۸۲ش.
و ابیاتِ بسیاری هم از شاعران پیشین مانند ظهیر فاریابی، ازرقی، سعدی و به ویژه حافظ نقل کرده است. [۱۵]
تبریزی، یارعلی، ریاض الافکار در توصیف خزان و بهار، ج۱، ص۵۰، به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران، ۱۳۸۲ش.
[۱۶]
تبریزی، یارعلی، ریاض الافکار در توصیف خزان و بهار، ج۱، ص۵۴، به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران، ۱۳۸۲ش.
از نظر اطلاعات تاریخی و اوضاع ادبی شهر بورسه و مقام و منزلت زبان فارسی در این شهر نیز کتاب تبریزی درخور توجه است.۵ - فهرست منابع(۱) آل داود، علی، «مناظرۀ خزان و بهار»، نشر دانش، تهران، ۱۳۸۲ش، س ۲۰، شم ۱. (۲) پورجوادی، نصرالله، مقدمه بر ریاض الافکار (نک : هم، تبریزی). (۳) تبریزی، یارعلی، ریاض الافکار در توصیف خزان و بهار، به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران، ۱۳۸۲ش. (۴) حاجی‌خلیفه، کشف الظنون. (۵) حمیدی، عمر، مقامات، به کوشش رضا انزابی‌نژاد، تهران، ۱۳۶۵ش. (۶) علیشیرنوایی، مجالس النفائس، ترجمۀ فخری هراتی و محمد بن مبارک قزوینی، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۳ش. (۷) منوچهری دامغانی، احمد، دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۶ش. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تبریزی یارعلی»، شماره۵۷۵۶. رده‌های این صفحه : ادیبان ایرانی | ادیبان سده نهم(قمری) | شاعران ایران | شاعران سده نهم(قمری) | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی | نویسندگان ایرانی | نویسندگان سده نهم(قمری)
|